Niet Vlaanderen, maar de wereld is het decor vanGelukkige slaven van Tom Lanoye. Europa is in het boek zo goed als afwezig. De omzwervingen van de hoofdpersonages - twee Vlamingen die allebei naar de naam Tony Hanssen luisteren en ook nog eens op elkaar lijken - voeren ons naar Buenos Aires, Zuid-Afrika en het Chinese Guangzhou. Beide Tony's hebben er belang bij de schimmige Chinese zakenman Bo Xiang te vriend te houden: de ene Tony, een voormalige host op cruiseschepen, heeft zware speelschulden bij hem gemaakt en fungeert als toyboy van mevrouw Bo Xiang; de ander, een voortvluchtige banktrader, wil zijn oude leven terug en rekent daarvoor op de hulp van de Chinese tycoon. Maar niets is gratis: in ruil moet hij in Zuid-Afrika een neushoorn omleggen. De tot poeder vermalen hoorns van die dieren zijn in China meer waard dan goud. Een gevaarlijke opdracht, waar hij het niet zonder kleerscheuren afbrengt. Het is ieder voor zich in deze gevaarlijke, geglobaliseerde wereld. Beide Tony's willen hun kans grijpen, maar overspelen hun hand en worden door die onpersoonlijke, chaotische wereld vermalen.

Sprekend decor

'Ik heb bijzonder genoten vanGelukkige slaven', zegt Paul De Grauwe. 'Het is een schets van hoe een bepaalde omgeving mensen kan verpletteren. De effecten van de globalisering op de personages zijn ingrijpend beschreven. Het is ook spannend. Door de verrassingselementen in het boek blijf je doorlezen: je vraagt je af hoe dit in godsnaam gaat aflopen.'

'Het motief van de dubbelgangers is mooi uitgewerkt. Mensen die in verwarring raken en hun identiteit verliezen: het deed me wat denken aanDe man in duplo van José Saramago.'

'Europa speelt een marginale rol in het boek. Dat is juist ingeschat. Het is gewoon zo dat Europa steeds minder meetelt, de echte actie speelt zich buiten het oude continent af. Al heeft Lanoye het misschien wat extremer voorgesteld dan het in werkelijkheid is. Zijn voorstelling van de Chinese zakenwereld is wat karikaturaal, maar in elk goed theaterstuk heb je een sprekend decor nodig. En Lanoye heeft een bijzonder kleurrijke achtergrond geschetst voor zijn roman.'

'De zelfoverschatting van de bankier Tony Hanssen is uit het leven gegrepen, en dat maakt deze roman ook zo interessant. Waarom schopt dat soort mensen het zo ver? Omdat ze knapper en beter zijn dan de anderen, of omdat ze gewoon meer geluk en minder scrupules hebben. Mensen die zulke hoge toppen scheren en zo veel ambitie hebben, vallen ten prooi aan zelfoverschatting, en ze kunnen ook diep vallen. Dat is niet alleen in de bankensector zo, maar in alle sectoren waar grote ego's gedijen, zoals de politiek.'

Woordkunstenaar

Het einde van het boek suggereert dat er in de bankenwereld niet wezenlijk veel veranderd is. 'Dat is ook mijn stelling. De bankensector is tegenwoordig onderhevig aan ingrijpende controles, maar het businessmodel zelf is niet echt veranderd. Ontsporing is nog altijd mogelijk. Op dit moment spelen de bankiers op veilig. Het trauma van de crisis is nog te groot, maar zodra dat collectieve geheugen verdwijnt, is de kans groot dat er zich opnieuw problemen voordoen.Gelukkige slaven brengt geen vrolijke boodschap, maar romanciers zijn doorgaans niet optimistisch. Happy endings worden in de literatuur niet erg serieus genomen. Ik ben zelf een optimist, maar ik lees graag pessimistische boeken, als tegengewicht.'

'Het is een boek vol metaforen, maar het is zo levensecht geschreven dat die je haast ontsnappen. De scène met de neushoorn is bijvoorbeeld zo'n metafoor, maar het kan ook allemaal echt gebeuren. Dankzij de spanning die in die scènes wordt opgebouwd, blijven ze je lang bij.'

'Ik vindGelukkige slaven een heel rijke, levendige roman, geschreven in een grandioze stijl. Ik denk dat het een sterke kandidaat is voor de prijs. Lanoye is een woordkunstenaar. Ik schrijf natuurlijk zelf een heel ander soort teksten, maar als ik dit boek lees, denk ik: verdomme, er valt nog wel te schaven aan mijn stijl.'

TOM LANOYE

Gelukkige slaven.

Prometheus, 272 blz., 19,95 ? (e-boek 11,99 ?).

¨¨¨¨è

Veerle Vanden Bosch ■

Verberg tekst

Onze leefwereld is globaal en we stappen zonder blikken of blozen op een zoveelste vliegtuig. Reizen is echter al lang niet meer romantisch. In de hedendaagse literatuur valt reizen samen met de dreiging van identiteitsverlies.

Wie reist, onttrekt zich aan het scenario dat in het vaderland voor hem is geschreven. Maar eenmaal aangekomen op een andere plaats ter wereld, blijkt dat er geen plaats voor hem is in de scenario's die daar worden uitgeleefd. De reiziger verliest zijn identiteit, krijgt een nieuwe opgespeld en wordt vervolgens vermalen. Iets dergelijks gebeurt inGelukkige slaven, de nieuwe van Tom Lanoye.

Alleen... Het eerste wat je leest in dit boek, is de dankbetuiging: 'Voor R. - mijn licht, mijn leven - die me uit de klei trok en me leerde reizen.' Uitsluitend negatief kan reizen dus toch niet zijn.

Zeven sloten

Twee Belgen staan in de schuld bij de schimmige Chinese mogol Bo Xiang. De één, die zware speelschulden met zich meetorst, werkt als toyboy voor mevrouw Bo Xiang, een vrij onaangename taak die nog een pak onaangenamer wordt als zijn 'eigenares' tijdens het liefdesspel de dood vindt. Het zal niet zijn laatste tegenvaller zijn: deze eerste hoofdpersoon heeft een talent om in zeven sloten tegelijk te lopen.

De andere Belg is een voormaligetrader, medeverantwoordelijk voor de implosie van een bank. Hij heeft de hulp van meneer Bo Xiang nodig om zijn oude leven terug te krijgen, maar daarvoor moet hij eerst een hoogst illegale opdracht uitvoeren in Zuid-Afrika.

Beide Belgen heten Tony Hanssen, zoals het hoofdpersonage in Lanoyes debuutromanAlles moet weg. En ze lijken nog fysiek op elkaar ook. Zet ze in hetzelfde hotel enmessieurs, faites vos jeux: de identiteitsverwarring kan beginnen!

De nieuwe Lanoye speelt zich af in Buenos Aires (Argentinië), Mpumalanga (Zuid-Afrika) en Guangzhou (China), en meestal in transitruimtes: hotelkamers, een mortuarium, een restaurant, een luchthaven. Nooit zijn de personages thuis, of in een omgeving die hen echt toebehoort en beschermt. Dat de Tony's op de tippen van hun tenen leven, wordt nog versterkt door Lanoyes verteltechniek: de scènes hebben een beperkte tijdsduur, maar de auteur rekt de tijd tot het uiterste, door het inbouwen van flashbacks, gedachtegangen en wat al niet. Die slow motion is een techniek die Lanoye perfectioneerde in zijnMonstertrilogie.

Ook op andere vlakken voeltGelukkige slaven (te) vertrouwd. In de rijkelijk gefrustreerde eerste Tony, met zijn tot levensfilosofie uitgebouwde afkeer van zijn vaderland en zijn vele droef-komische seksuele ervaringen, herkennen we moeiteloos Bruno, de homoseksueel van de De Schryver-clan uit deMonstertrilogie. De andere Tony is boeiender, omdat Lanoye zich heeft ingegraven in het wereldbeeld van de bancaire elite, en stem geeft aan de verleidelijke drogredeneringen waarmee Tony zich ontdoet van elke schilfer schuldbesef. Verder spreken alle personages, tot en met de Zuid-Afrikaanse inspecteur Khumalo, op z'n Lanoyes, wat in het geval van die laatste toch wel wringt.

Gelukkige slaven wordt op koers gehouden door een strakke stijl, meer ingehouden dan die van bijvoorbeeldSprakeloos, en komt helemaal op stoom in de tweede helft, als de twee Tony's tegenover elkaar en hun schuldeiser staan.

Onbeheersbaar

In het slothoofdstuk met de wel zeer sarcastische titel 'Hoop' heeft Lanoye een laatste verrassing achter de hand, een laatste identiteitsverwarring. Het is het moment waarop de lezer snapt dat niet reizen het gevaar vormt. De Tony's zouden thuis niet veiliger zijn, want de wereld is - om de flaptekst te citeren - 'te groot en chaotisch (...) geworden voor iedereen'.

Wat Lanoye in deze roman beschrijft, is een wereld waarin niets vaststaat en alles op elk ogenblik kan kantelen. Wat blijft er over, als je geen veilige thuisbasis hebt, geen zekerheid over identiteit, en persoonlijke verantwoordelijkheid een relatief begrip is, zoals de bankencrisis heeft aangetoond? Wat er overblijft, is een strijd om te bestaan, een immense onzekerheid waarin iedereen alleen voor het eigen overleven vecht.

Het is daarom een illusie dat deze roman kan eindigen met het ontwarren van de identiteitsverwisseling. Dat zou immers een nieuw ijkpunt vormen. Alles zou in de plooi vallen. Gelukkige slaven ontkent volstrekt en radicaal die mogelijkheid: de verwarring is onbeheersbaar, de geglobaliseerde wereld een chaos die nooit ophoudt gevaarlijk te zijn, én die nooit ophoudt kansen te bieden om jezelf opnieuw uit te vinden.

Is dat de hoop waarvan sprake in de titel? Zo ja, dan is het maar een spaarlampje aan het eind van de tunnel. In zijn ziel is deze nieuwe Lanoye veel zwarter en cynischer dan de opgewekte toon doet vermoeden.

Al zal deze roman voor de gevorderde Lanoye-lezer vaak een herhaling lijken, Lanoye blijft een van de zeer weinige schrijvers die zijn status van intellectueel kan verzoenen met zijn vakmanschap als romancier, die kan schrijven over de actualiteit zonder dat het hijgerig of oppervlakkig wordt. Een woest-intelligent boek met internationale potentie.

TOM LANOYE

Gelukkige slaven.

Prometheus, 302 blz., 19,95 ? (e-boek 11,99 ?).

Morgen vindt u in DS Weekblad een dubbelinterview met Tom Lanoye en Joris Luyendijk.

De auteur: de gelauwerde romancier, dichter, columnist, scenarist en theaterauteur is vorige week 55 geworden.

Het boek: over identiteitsverwarring in een geglobaliseerde wereld.

ONS OORDEEL: veel zwarter en cynischer dan de opgewekte toon doet vermoeden. Vakwerk.

Verberg tekst

Tony Hanssen uit 'Alles moet weg' is terug, en hoe. Toen was het nog een kruimeldief, nu is het iemand die uit een zakenbank gaat lopen en zijn reputatie terug wil. Vanwaar die metamorfose?

"Tony is de exponent van een bepaald soort financiële wereld. Als je daarover begint te lezen, merk je dat a) bijna niemand tot in details nog weet hoe bepaalde zaken werken en b) de aansprakelijkheid nihil is. Architecten die gebouwen zetten, blijven tien jaar aansprakelijk. Ik vind dat CEO's die massale ontslagen als enige remedie zien en alleen aan de aandeelhouders denken, ook tien jaar aansprakelijk moeten worden gehouden voor louche constructies. Hetzelfde voor bankiers."

In uw boek omschrijft u de vrije markt als een nieuw soort lyriek: onaantastbaar, zwevend boven de hoofden van de mensen. Hoe bedoelt u?

"Ons wordt voortdurend voorgehouden dat de markt collectief rationeel is. De uitkomst van de markt is altijd goed. Dat is religie, dat geloof in de onzichtbare hand. Het is een ander woord voor God."

"Wij moeten allemaal collectief - internationaal en nationaal - betalen voor de foute beslissingen van topbankiers. Als een vetmester dioxine mengt in het voedsel voor kippen, dan krijgt hij een proces, als er 'besmette' producten verkocht worden door één of andere bankdirecteur, krijgt hij een bonus. Dat is een populistische uitspraak, maar helaas klopt ze. In tijden dat we kinderen van 13 met een GAS-boete opzadelen, of hun ouders nu een leefloon hebben of niet, gaan we van bankiers en industriëlen zeggen: aansprakelijkheid, je moet daar toch mee oppassen."

"Dat is trouwens het verband met mijn vorige boek, 'Heldere hemel', (het Boekenweekgeschenk 2012 over de Mig die in volle Koude Oorlog in West-Vlaanderen neerstortte, red.). Op een bepaald moment - dat is toch mijn stelling - is de Sovjet-Unie in elkaar gedonderd, en heeft men in het Westen alles gederegulariseerd, de regels veel losser gemaakt. Dat is niet alleen door Thatcher gebeurd, maar ook, en misschien nog erger, door Clinton, Blair en Schröder. Het collectivistische systeem - ik ben geen communist, ik heb sympathie voor de anarchisten en voor de analyse van Marx, maar in de werkelijkheid zijn beide systemen voor mij onleefbaar - is in elkaar gedonderd, en men is zot van glorie geworden. We beleefden de overwinningsroes van de Koude Oorlog, en die heeft ervoor gezorgd dat we zijn gaan zeggen: die financiële instellingen, dat zijn zulke goede mensen, die mogen dat allemaal zélf regelen. Dat is toch heel vreemd? Zou jij, als jij iemand in dienst neemt, zeggen: doe maar, bepaal je eigen loon? Maar kijk: men heeft getolereerd dat banken zo groot werden dat we nu in een situatie zitten waarin ze niet meer failliet kunnen gaan, en dat ze regeringen kunnen chanteren om hun schulden te laten afbetalen door de belastingbetaler. Als je daarvan verzekerd bent, dan neem je risico's, toch?"

Hoe is het zover kunnen komen?

"Dat weet ik niet. Alleen: we hadden dat nooit mogen doen, al die reglementen lossen. Je komt uit op wat Martin Luther King zo mooi heeft samengevat als het ging om politieke ideologie: kapitalisme voor de armen, en socialisme voor de rijken. Als er iets moet hersteld worden op financieel gebied, dan moet opeens de staat bijspringen. Want: we kunnen zo'n bank toch niet laten vallen? Staatsinmenging is dan geen vies woord meer, nee, het is plicht, burgerzin, verantwoordelijkheid. De volgende stap is dat men zegt: de tijden zijn zo bar, we moeten nu eindelijk (declameert luid en nadrukkelijk) DURVEN TABOES DOORBREKEN, HARDE MAATREGELEN TREFFEN. Dan denk ik: tof, we zijn vertrokken. Er komt een miljardairstaks, een tobintaks op alle mogelijke verrichtingen op de beurs die zich gedragen heeft als een casino. Maar dan hoor je diezelfde persoon zeggen: de pensioenleeftijd moet omhoog, de pensioenen omlaag, de uitkeringen teruggeschroefd. Dat is een ideologische inzet. De conclusie is dat men eigenlijk op voorhand zegt: die hoge piefen, daar kunnen we toch niet aan, laten we trappen naar diegene die onder ons staan."

"Wanneer gaan de mensen die bezig zijn met de gevolgen van de crisis de bovenlaag aanpakken? We hebben nu 15 jaar Didier Reynders achter de rug. Opeens blijkt dat er heel veel mogelijkheden bestaan om fiscale fraude aan te pakken. Waarom heeft dat zo lang geduurd? Mensen die langdurig werkloos zijn: daar moeten we hárd tegen optreden, de strijd tegen fiscale fraude is een heksenjacht. Dat moét eerlijker. Hakken alleen, zoals in Nederland nu bewezen wordt, is geen oplossing. Hak in uitkeringen, en de economie gaat achteruit, want dat is geld dat rechtstreeks gebruikt wordt voor basisgoederen."

Hoe komt het eigenlijk dat niemand zich verzet?

"Omdat ik denk dat de schaal waarop er iets zou moeten gebeuren zo groot is, dat je je als individu op voorhand al machteloos voelt - en dat is ook de bedoeling. Het is ook zo verdomd ingewikkeld allemaal. Mochten we echt begrijpen wat er de afgelopen zes jaar gebeurd is, dan denk ik dat we er collectief het bijltje bij neergooien."

Wat moet er dan nu gebeuren om erger te voorkomen?

"Een bankenunie, met meer toezicht. Te grote banken moéten splitsen. Er moet een sterk Europa komen om politiek in te grijpen op dezelfde niveaus als waar financiële beslissingen worden genomen."

"Maar wat zie je in Europa? Weerstand van nationalisten die stellen dat zo'n Europese vereniging een bedreiging vormt voor 'onze identiteit'. Ondertussen hebben we al zo veel afgegeven aan internationale bedrijven als Apple, Google, maar we willen per se de illusie houden dat alles nog intern en en petit comité kan beslist worden, en daarom moeten we tégen Europa zijn. Nonsens! Je moet een Europees leger hebben, en een eengemaakte politiek, zodat niet iemand van Ryanair kan zeggen: wat, moet ik 2 euro belasting betalen? Ik verhuis! Dan kunnen we tegen zo iemand zeggen: gá dan op een ander, en dat is dan wel een ander continent."

"De tweede reden waarom Europa zich moet verenigen, zie je als je naar het profiel kijkt van de BRICS landen (de 'groeilanden' Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika, red.): allemaal multi-etnisch, multi-religieus. Dat is een enorme lappendeken, maar ze spreken wel met één stem. En wat doen wij in Europa: versplinteren? Om te overleven tegen die groeieconomie zullen we ons moeten verenigen voor het te laat is."

Het is een publiek geheim dat u geen fan bent van het Vlaams-nationalisme, noch van uw huidige burgemeester Bart De Wever. Dat laatste is overigens wederzijds: toen u enkele weken geleden kritiek op hem had in 'La Libre Belgique', noemde hij u: "ver van mijn bed".

"Het mag duidelijk zijn uit alles wat ik hiertoe gezegd heb dat ik de grootste problemen heb met Bart De Wever en de flamingantische kerkfabriek in zijn totaliteit: artistiek én ideologisch. Maar vanuit de N-VA verwacht men blijkbaar dat de kritiekloze personencultus die men binnen de partij hanteert door iedereen wordt overgenomen. Maar ik leef nu eenmaal in Antwerpen en heb nooit een blad voor de mond genomen. Het is mijn taak om kritiek te geven."

"Ik kan alleen maar constateren dat ook onze havenschepen (CD&V'er Marc Van Peel, red.), de rechterhand van de burgemeester, zegt dat we beter een fulltime burgemeester zouden hebben, die niet tegelijk ook nog een hele partij moet leiden. Waarom is dat zo erg als ik het zeg? Pas op, ik vind het geweldig: het is nog nooit zo makkelijk geweest om controverse te veroorzaken."

"Er zit natuurlijk een tactiek achter. Het is een verdedigingsmechanisme om niet op kritiek te antwoorden als die van Van Peel komt, en wél te antwoorden als ik iets zeg, want dan is het van: zie je wel, het zijn altijd dezelfden. Dat is dan de manier om de artiesten af te schilderen: wij wonen deels in het buitenland, en nog wel Zuid-Afrika. Terwijl ik dacht dat ze dat, als flaminganten, wel zouden appreciëren. En trouwens: Antwerpen is thuis, ik overwinter alleen in Kaapstad."

"En misschien - ik mag dat hopen - doet het toch nog altijd pijn, dat de erfgenamen van Conscience die wij zijn en die ik wil zijn, dat die niet zoals in Catalonië achter onze nationalisten staan. Ik denk dat men bij de N-VA een blinde vlek heeft. Elke keer als mevrouw Homans haar mond opendoet in deze stad, haken artiesten als ik, die erfgenaam zijn van de schrijver van 'De Loteling', af op basis van ideologische gronden. De erfenis van Conscience is niet alleen 'De Leeuw van Vlaanderen', het is ook 'De Loteling'. Er zijn structuren waardoor mensen sociaal achtergesteld raken, en er zijn manieren om daar structureel tegen op te treden. De Vlaamse strijd was een sociale strijd. Dat botst met wat Theodore Dalrymple (controversieel denker, geprezen door De Wever, red.) en mevrouw Homans zeggen. Namelijk dat iedere tegenslag alleen maar je eigen verantwoordelijkheid is."

Verberg tekst

‘Some of them want to use you / Some of them want to be used by you / Some of them want to abuse you / Some of them want to be abused’. Dat riedeltje van Eurythmics schoot mij door het hoofd tijdens de lectuur van Gelukkige slaven, de nieuwe roman van Tom Lanoye. Die brengt net zoals het liedje een wrange boodschap op een haast vrolijke melodie. Maar hoe grappig Gelukkige slaven ook is, het is een boek over op hol geslagen mensen in een op hol geslagen tijd.
Hoofdpersonages zijn Tony Hansen, een toy boy die met de vrouw van zijn baas Bo Xiang op stap is, en Tony Hansen, een trader die ondergedoken is en in Zuid-Afrika een neushoorn tracht te schieten. Uiteraard gaat het met allebei goed fout. De eerste Tony bezorgt zijn madame een fataal orgasme, de tweede vermoordt een zwarte. Op de vlucht voor hun verleden moeten ze zich nu ook nog eens zien te redden uit een nieuwe hachelijke situatie. Na allerlei hilarische avonturen bevinden ze zich uiteindelijk beide in China. In hetzelfde hotel, nota bene eigendom van, jawel, meneer Bo Xiang. Daar krijgt de eerste Tony het onaangename bezoek van een neger die de dood van de Zuid-Afrikaan komt wreken. Waarna het hem begint te dagen dat hij verward wordt met een naamgenoot, die hij dan maar een aantal verdiepingen hoger opzoekt. Daar blijkt dat de twee slechts pionnen van Bo Xiang zijn: de hoer Tony gebruikt als dekstier, maar vooral als dekmantel om het buitenlandse zwart geld van de Chinese tycoon in veiligheid te brengen; de andere Tony als leverancier van de verboden hoorn die magische krachten wordt toegekend. In een spetterende finale menen beide Tony’s zich aan de greep van Bo Xiang te kunnen onttrekken. Tijdens onderhandelingen over een schimmige deal zorgt een kopje thee met raspsel van de hoorn voor de zoveelste verrassende wending in dit verhaal en voor een onverwacht einde (in alle betekenissen van het woord). 
In alle interviews naar aanleiding van zijn nieuwe boek toeterde Tom Lanoye — terecht —dat dit een roman is in Tarantino-stijl. Waarna het — volkomen onterecht — helemaal niet meer over Gelukkige slaven ging, maar over ‘de crisis’ en andere maatschappelijke en politieke items. Alsof de publicatie van het boek slechts een aanleiding was om het over échte problemen te hebben. Jammer, want Gelukkige slaven is een Lanoye op z’n best. Het is uitgekiend opgebouwd, stilistisch briljant en bijzonder filmisch. Vervelen doet het nooit, maar echt beklijven ook niet. Natuurlijk zijn de Tony’s spiegelbeelden van elkaar, en zijn ze bedoeld als twee hedendaagse Elckerlycs (de loser en de winner), maar doordat de situaties waarin ze terechtkomen zo grotesk, ja zelfs clownesk zijn, gaat Lanoyes kritiek op de doorgeschoten kapitalistische samenleving een beetje verloren. [Carl De Strycker] Verberg tekst

Tom Lanoye (1958) is een van de succesvolste en veelzijdigste Vlaamse auteurs. In 'Gelukkige slaven' schetst hij de verhalen van twee personages met dezelfde naam, die op verschillende plaatsen in de wereld vergelijkbare avonturen beleven in hun zucht naar geld en erkenning. De verhalen zijn hilarisch, tragikomisch, spannend (met ouderwetse cliffhangers), vol spiegelmotieven en zeer actueel. In een allegorie van de mondiale economische crisis ontrolt zich het identiteitsconflict van de moderne mens. Lanoye doceert gaandeweg ook nog het nodige over de geschiedenis van Zuid-Afrika en de toestand in China, behandelt het thema dader-slachtoffer en betoont zich een meester in het mengen van ingewikkelde verhaalmotieven met spanningselementen, verrassingen en soms iets te obligate levenslessen. Dat het boek vol zit met fraaie formuleringen en rake observaties, maar vooral dat het amuseert én tot nadenken stemt, is een grote verdienste. Een hedendaagse zeden- en schelmenroman die laat zien waartoe de wanhopige mens in staat is. Verberg tekst