Het was een literaire entree door de grote poort voor Rachida Lamrabet in 2007. Met haar debuut Vrouwland schreef ze meteen de - intussen opgedoekte - Vlaamse Debuutprijs op haar naam. Lamrabet leek bovendien, samen met Mustafa Kör, als breekijzer te kunnen fungeren voor een nieuwe lichting fictie-auteurs van vreemde origine. Terwijl tegenwoordig in Frankrijk en Nederland literatuur van schrijvers met een migratie-achtergrond floreert en zelfs voorname prijzen wegkaapt (denk aan Murat Isik en de Libris), blijft het in Vlaanderen nog steeds met het vergrootglas zoeken naar auteurs van buitenlandse afkomst.

Ruim elf jaar later is de Vlaams-Marokkaanse Lamrabet (°1970) nog altijd een van hun uithangborden, hoewel haar laatste roman De man die niet begraven wilde worden al uit 2011 dateert. Stemmen als Fikry El Azzouzi en Dalilla Hermans voegden zich bij haar. Maar affirmeren doen ze zich - noodgedwongen - met hun politieke of maatschappelijke stellingnames. Lamrabet beseft het zelf: "Identiteit is een obsessie geworden. Die debatten houden me weg van mijn eigen ambitie: literatuur maken. Je moet voortdurend tegenspreken, vooroordelen ontkrachten, stereotypen ontrafelen", zei ze onlangs in een gesprek met De Morgen.

Haar felle documentaire Project Deburkanisation - waarin ze het opnam voor het recht van de vrouw om zich in een boerka te hullen - bracht haar in het oog van de storm. Het kostte de juriste haar job bij gelijkekansencentrum UNIA. Ze schreef er vervolgens het pamflet 'Zwijg, allochtoon' over.

Allesbepalende leugens

Toch werkte Lamrabet ook al een flinke poos aan een nieuwe roman. En die situeert zich niet in het heden: geen nieuwe Belgen die worstelen met hun achtergrond of integratieperikelen, zoals je zou kunnen verwachten na haar vorige boeken. Wél een flashback naar de turbulente periode rond de Eerste Wereldoorlog én een duik in het diepe hinterland van Marokko. Evengoed snijdt Lamrabet thema's met weerhaakjes aan, van ontheemding tot racisme, en van migratie tot de arrogantie van het kolonialisme.

Lamrabet hanteert in Vertel het iemand het beproefde principe van de raamvertelling. Een Fransman die als bevlogen tekenaar door Marokko trekt, raakt in de ban van een dorpsvrouw, het 'zonnemeisje' dat hij op een piëdestal zet. Na eenmalige roezige seks blijkt ze zwanger. Het blijft haar levenslange stigma. Maar de Franse soldaat trekt verder, verliest haar uit het oog en keert terug naar de stad Fès. Pas later ontdekt hij dat hij bij het 'zonnemeisje' een tweeling heeft verwekt: een zoon en een dochter.

Deze half-Marokkaanse jongen Amazigh belandt na onverhoedse straatagressie tegen zijn vader al vroeg achter slot en grendel. Om kwijtschelding van zijn straf af te dwingen, voegt hij zich bij de Franse troepen in de Eerste Wereldoorlog. Dubbelzinnige passages in zijn dagboek leveren hem een aanklacht wegens hoogverraad op. Vervolgens vertelt hij in de gevangenis, in de tijdspanne van één nacht, zijn onthutsende relaas aan zijn vader. Is het een hartenkreet of een zuivering?

'Toen wist ik nog niet dat vertrekken noch heroïsch, noch romantisch was. Het is een catastrofaal verlies waarvan de omvang zich pas volledig ontvouwt op het ogenblik dat het onmogelijk is op je schreden terug te keren', bedenkt de Fransman. Het is wellicht een van de sleutelzinnen van deze verbeeldingsrijke roman.

Maar ook Amazigh echoot deze woorden, al zal zijn fanatieke, met woede vermengde zoektocht naar een afwezige vader alles beheersen. 'Dat je nooit aankomt op de plek die je je verbeeldde, en dat het onmogelijk is om terug te keren naar de plek die je achterliet', zo bedenkt hij. Tegelijk moet de jongen zich affirmeren tegenover een moeder die haar leven bij elkaar fabuleerde en beweerde dat ze als Berberse Zayane tot het verzet tegen de wreedaardige sultan behoorde: 'Haar leugens zouden tot op de dag van vandaag mijn leven bepalen.'

'Mannen uit Afrika'

Lamrabet dist de gebeurtenissen op aan het ritme van 'grote halen, snel thuis'. Uitdieping van karakters is niet haar fort. Dit boek drijft vooral op haar authentieke, ongebreidelde vertelkracht, met duidelijke invloeden van Gabriel García Márquez en een vleugje magisch-realisme. Het verhaal van Amazigh wordt breedvoerig opgediend - met bijvoorbeeld een belangrijk aandeel voor de oorlogsgruwel en het te vaak miskende gegeven dat ook 'mannen uit Afrika' de eer van Frankrijk verdedigden.

Amazigh heeft de plicht om getuigenis af te leggen. 'Ik heb toch woorden gevonden om ons leven te beschrijven om niet helemaal vergeten en verloren te zijn', klinkt het houterig. Door zijn innerlijke verscheurdheid valt hij overal tussen twee stoelen.

Het probleem is dat Lamrabet haar dunne plot in feite al weggeeft in de eerste twintig pagina's. De rest van het boek vormt er een grondige uitdieping van. Daardoor oogt het boek structureel onevenwichtig. Ze bereidt de lezer te weinig verrassingen. Zeker, Vertel het iemand is thematisch rijk, heeft een sociale dimensie en biedt weliswaar een ander perspectief op het wrede 'huis van de oorlog'. Toch ligt het gevaar van omslachtigheid op de loer. Meer suggestiviteit én minder uitleggerigheid hadden deze roman extra vleugelslag kunnen geven.

Vertel het iemand wordt op vrijdag 21/9 voorgesteld in de KVS in Brussel, en op 27/9 in de Arenbergschouwburg, Antwerpen.

Verberg tekst

Allemania noemen de Marokkanen het land waar de witte beer vandaan komt die in de tuin van de sultan in Fès leeft. De beer verscheurt heel wat tuinmannen en bedienden voordat hij vervangen wordt door een niet minder gevaarlijke leeuw.

Rachida Lamrabet vertelt in haar tweede roman, na het succesvolle Vrouwland (2007), het verhaal van een naamloze soldaat in de Eerste Wereldoorlog die het niet voor het kiezen heeft: sterven in een gevangenis in Fès, of naar de loopgraven, waar Frankrijk de jongens uit zijn koloniën - Algerije, Senegal, Marokko - laat sneuvelen in de strijd tegen Duitsland.

Leugens

De jongen houdt zijn belevenissen bij in een dagboek, zoals hij Franse soldaten hun oorlogservaringen ziet opschrijven. Hij is een van de weinigen uit zijn regiment die kunnen lezen en schrijven. Zijn moeder was een alleenstaande vrouw en om onder haar verstikkende liefde uit te komen, vertrok hij naar een zawiya (kloosterschool) waar hij soera's leerde lezen.

De verhalen die zijn moeder over zijn afkomst vertelt, blijken leugens te zijn: zijn vader was geen heldhaftige Berber die de strijd aanging met de Fransen, maar een Franse tekenaar die door Marokko trok om de gebruiken vast te leggen. Op de eerste en laatste pagina's van Vertel het iemand is die man aan het woord; hij heeft de blik van de romantische kolonialist. Als hij het meisje met een getatoeëerd zonnetje tussen haar ogen ontdekt bij de waterput, is zij 'even ondoorgrondelijk als die oosterse schoonheden die ik had gezien in de tekenboeken van de mannen die naar Azië waren geweest. Ik droomde ervan om van haar een portret te maken, net zoals de schaars geklede haremvrouwen op de doeken van Delacroix'. Hij staat er geen moment bij stil dat hij, door haar zwanger achter te laten, haar leven verwoest.

Lamrabet vertelt een oud verhaal vanuit een nieuw perspectief. De vader houdt het erop dat de Fransen de Marokkanen, wier 'volksaard zich niet leende voor de moderniteit', veel goeds gebracht hebben: de trein, de taal, de fotografie ('een doos op stelten waarmee het licht vastgegrepen wordt'). Lamrabet laat in deze historische roman juist de andere kant zien. Ook al is Frankrijk je vaderland, je kunt en moet niets dan oorlog en dood van je vader verwachten. De tekenaar probeert tevergeefs zijn zoon te redden door voor hem de Franse nationaliteit aan te vragen. Maar die blijft ver buiten bereik - hoewel de jonge soldaten hun leven geven voor Frankrijk.

Vertel het iemand heeft een geforceerde structuur: in één nacht vertelt de jongen in een Noord-Franse cel waar hij wegens hoogverraad is opgesloten, zijn levensgeschiedenis aan zijn vader, die hij eerder in Fès uit haat heeft proberen te doden. De jongen citeert volop uit zijn dagboek waarvan hij wil dat zijn vader het naar zijn zus brengt, zijn 'eigen volk'. Maar de vader gooit het in het vuur, als de typische Fransman die niet wil luisteren naar de geschiedenis van de onderdrukten.

Lamrabets personages neigen naar prototypen en komen te weinig uit de verf. Ze is soms retorisch en neemt gemakkelijk een greep uit de clichétrommel; de jongen heeft 'de tijd van zijn leven' als hij de idylle beschrijft van zijn 'zorgeloze jeugd', hij heeft een 'onstilbare honger' naar kennis van de Koran, en hij voelt een 'koude hand om zijn hart' als zijn moeder hertrouwt. Tja, met de vrijheid van 'ontuchtige' vrouwen om hun eigen leven vorm te geven is het honderd jaar later nauwelijks beter gesteld.

Camus

Fascinerend zijn de stukken waarin Lamrabet haar licht laat schijnen op de bekende verhalen over de loopgraven. Ze bespeelt met gemak de literatuurgeschiedenis, van het kolonialisme in Camus' De vreemdeling tot de Eerste Wereldoorlog in Hertmans' Oorlog en terpentijn. En passant zet ze de Rifoorlog, de guerrillaoorlog tussen Spanje en Frankrijk enerzijds en de Berbers anderzijds, en het Franse Protectoraat neer als decors die leven en dood van de toneelspelers bepalen. De sultan met zijn Duitse beer is niet meer dan een marionet van Frankrijk en Marokko een van de podia waar de strijd met de Duitsers wordt uitgevochten. Lamrabet laat zien hoe de actualiteit van islamitische strijders geworteld is in het verleden, maar haar verhaal is daarmee niet genuanceerder of minder traditioneel verteld dan het romantische Europese verhaal over nationaliteit en volksaard. Wel geeft ze een broodnodig tegenwicht en snijdt ze heel wat morele kwesties aan, en dat maakt Vertel het iemand een belangrijk boek. De economische afhankelijkheid van Europa van toen is niet veel anders dan nu. Waar de jongen leert ontzag te hebben voor het geloof, ligt in Noord-Frankrijk een heiligenbeeld van 'Mariam en Issa' (Maria en Jezus) in een modderpoel. Wanneer de Marokkaanse jongens ontschepen in 'de metropool' Sète, waar ze als helden ontvangen worden omdat zíj de Fransen gaan bevrijden van de Duitse aanvallers, maakt een oude man het gebaar van een snijdend mes langs de keel. De onschuldige jongens, ongetraind, gekleed in djellaba en met een nauwelijks werkend geweer onder de arm, worden opgeroepen om de vijand te onthoofden, een beeld dat we nu kennen uit de filmpjes van IS. Zo leren de Afrikaanse jongens dat witte Europeanen graag willen dat ze andere witte Europeanen de keel afsnijden.

De wereld is complex, en die complexiteit komt er in Lamrabets roman wat bekaaid van af.

Polis, 256 blz., 19,99 €.

Verberg tekst

Hoofdfiguur is een jonge Amazigh die opgroeit zonder vader en later te weten komt dat hij een tweelingzus heeft en dat hun vader een Franse tekenaar is, die door Marokko trok en een dorpsmeisje zwanger maakte. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog wordt hij met vele landgenoten naar het front gestuurd, waar hun racistische Franse oversten hen als kanonnenvlees de eerste linie in sturen. Een geschrapte zin uit zijn dagboek wordt gelezen als hoogverraad en hij wordt ter dood veroordeeld. Tijdens zijn laatste nacht vertelt hij zijn verhaal aan zijn vader, met de vraag om het dagboek naar zijn zus te brengen. Een beklemmende, relevante roman die een vergeten stuk geschiedenis in beeld brengt, verteld in een gedreven, soms wat breedvoerige, maar toegankelijke stijl. De Vlaamse schrijfster (1970) en juriste debuteerde in 2007 met 'Vrouwland', bekroond met de Vlaamse Debuutprijs.