Veel mensen houden dagboeken bij. Hoe gedetailleerd ook, de volledige realiteit krijg je nooit gevangen in woorden. Er gebeurt veel tegelijkertijd, vlakbij en veraf, onder invloed van grote en kleine zaken, die je lang niet altijd zelf in de hand hebt, of waarbij je soms zelfs (nog) niet af weet van het bestaan ervan. De zinnen op ­papier hollen hopeloos achter de werkelijkheid aan. Ook in Lessen worden dagboeken vol­geschreven en autobiografische boeken ­ ge­publiceerd, boeken in een boek, verhalen binnen het verhaal waarmee McEwan laat zien hoe elk verhaal samenhangt met zoveel ­andere. Hij (be)schrijft de ecologie van een mensenleven, van mensenlevens, op de microschaal van de persoonlijke gedachte- en gevoelswereld tot de macroschaal van ­wereldgeschiedenissen, en hoe die op elkaar inspelen.

Het levensverhaal van zijn mannelijke hoofdpersonage is een niet eens zo spectaculair leven: getalenteerd maar studies niet afgemaakt, bouwvakker, gelegenheidsdichter en barpianist, wel veel gereisd en gezien, maar weinig bereikt, niet rijk maar ook niet arm, veel geluk gehad (of niet te veel tegenslag). Er was wel een dramatische breuk toen zijn vrouw plots uit zijn leven verdween en hem achterliet met een zoontje van zeven maanden. Hij leert daarmee leven en gunt het haar dat zij later een gevierd schrijfster wordt.

Dit speelt zich af in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog, op de as tussen Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, hink-stap-springend van de Cubacrisis naar de covidpandemie, gebeurtenissen die hun stempel drukken op het leven van alledag.

Het geheel is een meesterlijke compositie, vol kleine daden en grote gedachten. Lessen is de Booker-prijswinnaar op zijn best: genereus, gracieus, intelligent, erudiet, eerlijk, vriendelijk en vol medeleven. De vijfhonderd bladzijden (McEwans veruit dikste boek ooit) zijn rijkelijk gevuld met gebeurtenissen en ideeën, evenveel vertrouwde thema's uit zijn oeuvre die integraal deel uitmaken van de voortsnellende verhaallijn: liefde, politiek, seksueel ontwaken, wetenschap, kwetsbaarheid, ­religie, geneeskunde, ethiek, verantwoordelijkheid, autonomie, schuld en schaamte. Daarbij springt McEwan vooruit en achteruit in de tijd, waardoor het ook nog eens duidelijk wordt hoe het verleden doorwerkt in heden en toekomst.

Met kleine voorvallen van een glas wijn te veel tot globale omwentelingen zoals het vallen van de Muur schildert McEwan een episch schouwspel waarin mensenlevens als ballen door een flipperkast schieten, waarbij toevalligheden en wetmatigheden elkaar afwisselen en hoe bijvoorbeeld een radioactieve wolk (Tsjernobyl) of instortende tweelingtorens (11 september) onverwacht richting geven aan levenslopen.

Hij is scherp als het op de politiek aankomt, het systeem dat ons aller levens mee bepaalt. Hoe de acties van onze politieke ­leiders, deze 'al te menselijke goden', onverschillig schade berokkenen aan gewone ­stervelingen, van Honecker tot Johnson, van Oost-Berlijn tot Brexit.

De maat der dingen

McEwan schreef een kroniek van deze tijd, een historische roman over het hier en nu, waarin de dreiging van een nucleair conflict of de klimaatverandering net zo goed door­wegen als een bergwandeling of het sterven van geliefden. Voor generatiegenoten van McEwan (geboren in 1947) is het een herkenbare en fascinerende weergave en herbeleving van hun eigen tijdsgewricht, voor jongere ­lezers brengt het de voedingsbodem waaruit zij opgegroeid zijn tot leven. Maatschappelijke kwesties krijgen dankzij McEwans literaire vaardigheid beklijvende vorm. Bijvoorbeeld de passage waarin een intelligente, autonome vrouw voor de ogen van haar naasten een gruwelijke dood moet sterven omdat euthanasie in het VK niet toegelaten is.

Aan het eind van het boek zijn we een eeuw verder en leert de zeventigjarige hoofdfiguur leven met de toenemende entropie waardoor lichaam en geest aftakelen terwijl tegelijk een andere orde ontstaat in en met nieuwe levens. In de vertederende slotscène leest opa met zijn kleindochter een kinderverhaal. Dan wordt duidelijk dat de echte hoofdpersonen misschien wel de vrouwen zijn in het leven van de verteller: zijn moeder, de moeder van zijn zoon, haar moeder, zijn pianolerares, zijn geliefde, zijn kleindochter. Hij leert van hen, wij leren van elkaar, wellicht zijn dat de lessen in de titel van dit meesterlijke boek.

Vertaald door Harm Damsma en Niek Miedema, De Harmonie, 640 blz., € 27,50. Oorspr. titel: 'Lessons'.

Verberg tekst

Het oeuvre van Ian McEwan kan worden getypeerd als lean & mean. De zestien romans die hij tot dusver publiceerde, telden in de regel 200 tot 300 pagina's en waren strak gecomponeerd. In zijn nieuwe roman Lessons breekt hij met die traditie: het boek is bijna 500 pagina's lang. Maar McEwan heeft ditmaal erg veel te vertellen. 'The story of a lifetime', is te lezen op het achterplat.

Het levensverhaal dat in Lessons wordt geboekstaafd is dat van Roland Baines. Wie enigszins op de hoogte is van McEwans biografie, ontdekt al snel dat hier ook een schrijver aan het woord is die terugblikt op zijn eigen leven. Zeker niet altijd naar de letter - enkele cruciale gebeurtenissen zijn fictief - maar wel degelijk naar de geest. Het is ook niet verrassend dat in dit boek vrijwel alle thema's terugkomen die hij gedurende zijn bijna 50-jarige schrijverschap heeft behandeld.

In de openingsscène van Lessons ligt Roland slapeloos in bed en wordt hij geplaagd door een herinnering uit zijn jeugd. Hij is 11, zit op kostschool en heeft pianoles van de 22-jarige Miriam Cornell. Zij fascineert hem, maar ze boezemt hem ook angst in. Ze slaat of knijpt hem als hij een fout maakt, maar is ook op een andere manier handtastelijk, quasi-toevallig steeds onder de gordel. Ze nodigt hem op dwingende wijze uit om op een vrije dag bij haar langs te komen, iets waar de geïntimideerde jongen niet op ingaat.

De slapeloze Roland is inmiddels 37, maar wordt nog geplaagd door de gebeurtenissen uit zijn jeugd. Vervolgens wordt, eveneens nog op de eerste pagina's, duidelijk dat Roland kort tevoren is verlaten door zijn vrouw Alissa en in zijn eentje de zorg heeft voor hun zeven maanden oude zoontje. Nieuws over Tsjernobyl maakt duidelijk dat we ons in het voorjaar van 1986 bevinden.

Lessons vertelt Rolands levensverhaal van het moment dat hij in 1959 op kostschool gaat, tot aan de coronapandemie van 2020. Terugblikken voeren tot in de Tweede Wereldoorlog: de periode waarin Rolands ouders elkaar ontmoeten. Zijn vader is beroepsmilitair, raakt gewond in Duinkerken en wordt niet lang na Rolands geboorte in 1948 naar Libië uitgezonden, waar de jongen een onbezorgde jeugd heeft.

De roman springt voortdurend heen er weer in de tijd, en wat al snel opvalt is de samenhang tussen historische gebeurtenissen en belangrijke hoofdstukken in Rolands leven. Van de Suezcrisis tot de oprichting en de val van de Muur, van het genoemde ongeluk in Tsjernobyl tot 9/11, van de kwestie Rushdie tot de Brexit: stuk voor stuk spelen ze een rol.

Cruciaal in het boek, en in Rolands leven, is de Cubacrisis van 1962. De VS en de Sovjet-Unie liggen op ramkoers, een kernoorlog lijkt onvermijdelijk en op de slaapzaal van de kostschool vragen de jongens zich bezorgd af of ze 'verpulverd' zullen worden voordat ze 'het' ooit hebben gedaan. Roland besluit alsnog bij Miriam Cornell lang te gaan. Zijn seksuele initiatie wordt het begin van een twee jaar durende relatie tussen een schooljongen en een volwassen vrouw die macht over hem uitoefent. Totdat er een dramatische gebeurtenis plaatsvindt.

Gaandeweg wordt duidelijk dat de ervaringen met zijn pianolerares een kantelpunt in Rolands leven vormen. Hij maakt zijn school niet af, gaat niet studeren en leidt een ongericht bestaan. Hij speelt piano in een band en later in een hotellounge, experimenteert met mescal en lsd in Kandahar en het Californische Big Sur, geeft wat tennisles, doet wat journalistiek werk, scharrelt teksten voor wenskaarten bijeen en schrijft gedichten. Tijdens een avondcursus Duitse conversatie komt hij de Duits-Engelse Alissa tegen en treedt met haar in het huwelijk. Totdat ze hem weer verlaat.

Een van de terugkerende thema's in Ian McEwans oeuvre is de willekeur van het lot: een volkomen toevallige gebeurtenis kan een leven een totaal andere kant opsturen. Getuige zijn van een ballonongeluk (Enduring Love), het jaloerse leugentje van een kind (Atonement), een voortijdige ejaculatie (On Chesil Beach), een afgesloten weg (Saturday): ze kunnen stuk voor stuk onomkeerbare gevolgen hebben. In McEwans boeken duikt voortdurend de 'what if'-vraag op. In Lessons gebeurt dat vaker dan ooit.

Als Rolands vader geen gemankeerde mondorgelspeler was geweest die zijn zoon een échte muzikale opleiding gunde, had hij de jongen nooit op pianoles gedaan. Als Kennedy en Chroesjtsjov niet met een kernoorlog hadden gedreigd, was Roland nooit bij Miriam Cornell langsgegaan. Enzovoort.

Dat laatste is bovendien een voorbeeld van dat andere terugkerende element in McEwans werk: de wisselwerking tussen gebeurtenissen op het wereldtoneel en die in het leven van zijn personages. De meedogenloosheid van het thatcherisme (The Child in Time), de Koude Oorlog (Sweet Tooth, The Innocent), de val van de Muur (Black Dogs), 9/11 (Saturday), de klimaatcrisis (Solar) fungeerden als reflectie van de denk- en belevingswereld van zijn personages.

In Lessons komen deze zaken op indrukwekkende wijze samen, al heeft het boek zijn feilen. Soms doet McEwan een te stevig beroep op onze suspension of disbelief en er zijn momenten dat de roman een beetje dreigt in te zakken. Als we van Rolands kostschooltijd in de jaren zestig naar de wat vlakke passages over het Berlijn van 1979 springen. Maar vervolgens herpakt het boek zich: verrassende verwikkelingen, knappe compositie, stilistisch vernuft.

Zoals in al zijn werk voert McEwan in Lessons morele vraagstukken op. Maar daarnaast is dit een evaluerende en elegische roman met een sterk persoonlijk karakter. Via de fictieve gebeurtenissen en personages - de pianolerares, de verdwenen echtgenote - onderzoekt McEwan hoe zijn leven óók had kunnen verlopen.

Met een licht schuldgevoel constateert Roland dat hij tot een gelukkige, uitverkoren generatie behoort. Een generatie die 'op de beschermende schoot van de geschiedenis lag, genesteld in een kleine plooi van de tijd'. Geboren worden in 1948 in Hampshire en niet in Oekraïne of Polen in 1928 - het maakt nogal uit.

Ooit geloofde Roland, net als zijn schepper, dat de val van de Muur het begin van een glorieus nieuw tijdperk zou betekenen. 'Maar nu, van Jeruzalem tot New Mexico, worden er nieuwe muren gebouwd. So many lessons unlearned.' De kalme wanhoop van een babyboomer in een roman die McEwans oeuvre kroont.

****

 

 

Verberg tekst

****

De term 'magnum opus' dekt in het geval van de nieuwe Ian McEwan de lading. In 'Lessen', zijn achttiende en met 576 bladzijden veruit zijn dikste roman tot dusver, portretteert Ian McEwan één mensenleven, dat zich afspeelt tussen 1948 (zijn eigen geboortejaar) en vandaag. De meester van de bondigheid heeft zich tijdens de lockdown kennelijk laten gaan en zich voor één keer gewaagd aan breedvoerige epiek. Zijn sterktes blijven ook in die vertelstijl overeind.

In de openingsscène maken we kennis met het hoofdpersonage Roland Baines. Het is 1986, en de politie ondervraagt hem over de verdwijning van zijn vrouw Alissa. Roland houdt vol dat ze hem en hun zoontje heeft verlaten omdat ze tot dan het verkeerde leven had geleid, zoals ze in een afscheidsbriefje heeft geschreven. De schok van die gebeurtenis werpt Roland terug naar een traumatische episode tijdens zijn jeugd. Als 11-jarige werd hij verleid door zijn pianolerares. McEwan geeft die manipulatieve verhouding haarscherp weer, hij maakt het diepe ongemak invoelbaar en doseert prachtig het groeiende besef van zijn hoofdpersonage dat het voorval een grote invloed heeft gehad op zijn geest en zijn liefdesleven.

Het is maar één van de vele scènes waarin McEwan aangeeft hoe het samenspel van wil, toeval, tijd en geheugen de levenswandel van een mens bepaalt. Hebben we ons lot in eigen handen, of zijn we niet meer dan een speelbal van gebeurtenissen? Roland Baines was niet geworden wie hij is als zich tijdens zijn leven niet de Koude Oorlog, de sixties, de Suez- en Cubacrisis, Tsjernobyl, de Brexit, de klimaatverandering en het coronavirus hadden voorgedaan.

Er zijn natuurlijk overeenkomsten tussen de romancier en zijn hoofdpersonage te vinden, maar toch beschouwt McEwan zijn nieuwste roman als zijn antimemoir: de gefaalde schrijver Roland leidt een leven dat Ian had kunnen leiden als de stenen in de rivier een beetje anders hadden gelegen. McEwan-fans die warme rillingen kregen bij de openingsscène van 'Ziek van liefde', komen in 'Lessen' opnieuw aan hun trekken. Ook deze roman bevat voldoende scènes die onnavolgbaar knap geconstrueerd zijn. Het is bevreemdend om, in het moedeloos makende jaar 2023, zijn beschrijving te lezen van de euforie bij de val van de Berlijnse Muur en het the sky is the limit-gevoel van de jaren 90.

De opheldering van Alissa's verdwijning vormt het middendeel van het boek. Daarna wordt de lezer mee oud met Roland. Zijn gedachtekronkels doen soms denken aan hippiegitaristen die niet konden stoppen met jammen. Hoe geweldig de voormalige Booker Prize-winnaar ook soleert, hij verwijdert zich soms te ver van de melodie. Dat compenseert hij gelukkig in het sublieme slotakkoord, waarin hij Roland weemoedig en wanhopig laat terugblikken op zijn leven en op de wereld, en hoe die tijdens zijn leven veranderd is.

'Lessen' loopt over van het schrijfplezier. De auteur gunt zichzelf riant veel speelruimte, waardoor je je makkelijk hecht aan het hoofdpersonage en al snel verknocht raakt aan het boek. De conclusie van 'Lessen' luidt dat er in het leven geen lessen te trekken zijn. Maar de lezer leert dat de kampioen van de halflange afstand op zijn oude dag met verve een marathon volbrengt.

Verberg tekst

Kind of kunst? Talent of vrijheid? In Lessen schotelt klasbak Ian McEwan u enkele dilemma’s voor.

Een briefje op zijn hoofdkussen: ‘Doe geen pogingen me te vinden. Ik red me wel. Het is jouw schuld niet.’ Daar moet Roland Baines het mee stellen. Zijn vrouw Alissa is spoorloos verdwenen en heeft hem achtergelaten met hun baby Lawrence. Er zullen nog een paar ansichtkaarten volgen – ‘Het moederschap is niks voor mij’ – en daarna stilte. In 1986, in internetloze tijden, kunnen mensen nog in rook opgaan. Roland hoopt dat de politie hem kan helpen, maar die beschouwt hém als een verdachte. Een brigadier vat zijn argwanende levensvisie bondig samen: ‘Waar mensen zijn, zijn plaatsen delict.’

Murw geslagen spartelt Roland zich door de eerste eenzame weken. Tijdens zijn slapeloze nachten denkt hij terug aan zijn kostschooljaren en aan die ene pianolerares die haar leerlingen veel meer bijbracht dan vingerzetting. Vrouwen waren altijd al een probleem in zijn leven. Dat en zijn hang naar vrijheid. Met zijn talent had hij concertpianist kunnen worden, en volgens zijn leraar Engels school er een dichter in zijn ziel, maar Roland verkoos het vrije leven, gaf zijn studie op en ging reizen. Maar nu zit hij vast, verankerd in het burgerlijke bestaan, met een baby op schoot, en met de dreiging van een radioactieve wolk die vanuit Tsjernobyl langzaam richting Londen waait.

De jaren glijden voorbij. Lawrence groeit op met een sprookjesmama – ‘Ze is een lange reis aan het maken’ – en Roland houdt het hoofd boven water door rijmpjes te verzinnen die op wenskaarten gedrukt worden. In een naburig hotel speelt hij in het weekend piano, muzak ter vertier van de gasten. Hij heeft zijn talent laten verwelken, iets wat Alissa weigerde te doen, en jaren later zal ze wereldberoemd worden. De vraag is: wie van beiden heeft de beste keuze gemaakt?

De Britse schrijver Ian McEwan hoeft niks meer te bewijzen. Romans als Amsterdam en Boetekleed zijn hedendaagse klassiekers, en in Lessen toont hij nog maar eens zijn kunde. Met erbarmen beschrijft hij het leven van Roland, van elfjarige scholier tot bejaarde opa, en de dilemma’s die een mens doorheen de jaren voor de kiezen krijgt. Vernuftig verweeft hij de wereldgeschiedenis door dat verhaal: van Wereldoorlog II tot de Val van de Berlijnse Muur, van de Cubacrisis tot 9/11: McEwan toont telkens hoe grote feiten kleine mensenlevens kunnen beïnvloeden.

Daarnaast behandelt hij nog eens heikele thema’s. Mag een vrouw haar kind verlaten om alsnog haar talent te benutten? Mag een man dat doen? En mag een volwassen vrouw een tiener beminnen? McEwan beschrijft die morele dilemma’s in grijstinten en laat het oordeel aan de lezer over. Mocht de rechtbank literaire argumenten aanvaarden, dan pleiten die alvast in het voordeel van McEwan: Lessen is een toonbeeld van voldragen talent.

****

De Harmonie (originele titel: Lessons), 572 blz., € 27,50.

Verberg tekst

De nieuwe vuistdikke (571 blz.) roman van Ian McEwan over de scharnierpunten in een mensenleven. Eind jaren vijftig wordt de elfjarige Roland door zijn ouders ondergebracht op een Engelse kostschool, ver weg van zijn idyllische jeugd in Noord-Afrika. Daar trekt hij de aandacht van zijn pianolerares. Jaren later, als Rolands vrouw Alissa plotsklaps verdwijnt en hij met hun jonge zoontje achterblijft, gaat Roland niet alleen op zoek naar haar, maar ook naar het waarom van zijn rusteloze bestaan. Ondertussen verweeft McEwan de levensloop van Roland met de grote gebeurtenissen uit de recente geschiedenis.‘Lessen’ is in een vloeiende stijl en met een scherp observatievermogen geschreven. Voor de meer literaire lezer.Ian McEwan (1948) is een gerenommeerde hedendaagse Engelse schrijvers. Hij schreef vele romans en won meerdere literaire prijzen, waaronder de Booker Prize. Zijn werk verschijnt wereldwijd in meer dan dertig talen en meerdere van zijn boeken zijn verfilmd, waaronder 'De kinderwet’. Verberg tekst