Adriaan van Dis, Ik kom terug (Atlas/Contact)

Eerlijk moederboek

Het is vergeefs zoeken op de Libris-shortlist naar Jeroen Brouwers en Het hout, zowat het meest bejubelde boek van het voorbije jaar. Een pijnlijke en ongeloofwaardige omissie van de jury. Daarmee is Adriaan van Dis (68) de pater familias van deze shortlist met Ik kom terug. Zal hij zijn medegenomineerden allemaal in zijn immer gladgestreken zak steken?

Zijn roman over de geaccidenteerde relatie met zijn moeder werd uitbundig onthaald in de Nederlandse pers. De laatste vijftien jaar van haar leven kreeg Van Dis 'een geweldige hekel' aan zijn verwekster. Ook omdat ze zich verloor in esoterie en haar geheimen behendig op de knip hield. Toch pelde hij haar stugheid af. Pas wanneer ze over haar traumatiserende detentiejaren in een Jappenkamp praat, breekt de dijk.

Op basis van bijna journalistieke gesprekken maakt Van Dis een volwaardige roman van Ik kom terug. "Het is precies de precieuze beschrijving van deze pijnlijkheid, zowel voor hem als voor zijn moeder, die deze roman zo uitzonderlijk maakt", noteert de jury.

Adriaan van Dis mag beschouwd worden als de te kloppen man, in een boek dat het gevolg is van een afspraak tussen hem en zijn moeder: "Zij vertelt hem haar verhaal en in ruil bezorgt hij haar de pillen die een zachte, vredevolle dood garanderen." Maar misschien oordeelt de jury - met als Vlaamse vertegenwoordiger Marnix Verplancke - dat dit boek vanzelf al zijn weg naar de lezer vond? Toch past een buiging voor de geciseleerde stijl van Van Dis, die nergens ontaardt in gratuite mooischrijverij. Kan men daar ongevoelig voor blijven?

Esther Gerritsen, Roxy (De Geus)

Met gemengde gevoelens

Vanaf de literaire wachttorens en uitkijkposten zien velen een glorieuze toekomst voor Esther Gerritsen (43). Tweemaal eerder was ze genomineerd voor de Libris, maar telkens vertrok ze met lege handen. De in 2000 gedebuteerde Gerritsen heeft ook een serieuze renommee als theaterauteur, maar haar kale schrijven - denk aan Superduif en Dorst - verleidt vooral Nederland. In Vlaanderen krijgt haar werk nauwelijks een poot aan de grond. Nu ze het volgende Boekenweekgeschenk mag schrijven, kan daar verandering in komen.

In haar oeuvre wemelt het van personages die als een bezetene hun eigen gedachtegangen fileren, alsof ze minutieus een moot vis van zijn graten ontdoen. In Roxy pikt Gerritsen het thema van de rouw op. We volgen een 27-jarige vrouw die verneemt dat haar man bij een auto-ongeluk is omgekomen. Een paar dagen later blijkt dat hij vergezeld was van een vrouw, wellicht zijn minnares. Allebei waren ze naakt. Roxy schuift al haar verantwoordelijkheden af, slaat op de vlucht en verliest zich in gratuite seks.

Gerritsen kan goed overweg met gedesoriënteerde personages én dialogen, maar in veel recensies was ook sprake van irritatie. 8weekly las "een verkapt neurotisch dagboek". En ook de jury lijkt enigszins te worstelen met deze roman met zijn breed uitgesmeerde banaliteiten. "Roxy is een uiterst knappe roman die de lezer in de goede betekenis van het woord met gemengde gevoelens achterlaat." Het juryverslag weerspiegelt enige twijfel. Op één lijn raken over deze roman met vreemde soapallures is vast een berenklus. Toch heeft haar kale stijl fervente aanhangers.

Gustaaf Peek, Godin, held (Querido)

Tussen erotiek en melancholie

Vrijmoedige en uitstekend getoonzette erotische scènes: het was voldoende om de dandyesk ogende Gustaaf Peek (40) met zijn roman Godin, held te typecasten als de nieuwe Jan Wolkers. Hoewel Peek al aan zijn vierde roman toe is, beleeft hij met dit boek zijn finest hour. In omgekeerde chronologische volgorde vertelt Peek de zinnelijke relatie tussen de schrijfster Tessa en journalist Marius, die elkaar al sinds de middelbare school kennen.

Vier- en vijfsterrenrecensies waren Peeks deel. Toen Godin, held vervolgens werd uitverkoren tot boek van de maand in De wereld draait door was het hek helemaal van de dam. "We zien Tessa en Marius jonger worden, maar we weten hoe het met ze zal aflopen, en die wetenschap voorziet de met verve beschreven erotische passages van een melancholische ondertoon - en juist die combinatie maakt van Godin, held een rijke, gelaagde roman", luidt het in het juryverslag. Peek leende het principe enigszins bij de Franse regisseur François Ozon, die het procedé al beproefde in zijn film 5 X 2, over een verkruimelend huwelijk.

"Het moet toch wel heel raar lopen als Godin, held, een roman die pijnlijk en ontroerend toont dat er verschillende vormen van bezit bestaan, in 2015 geen grote literaire prijs zal winnen", schreef Sebastiaan Kort in Ons Erfdeel. En inderdaad, dit is het soort boek waarmee een jury een statement kan maken. Ja, dit is een boek over de liefde. Maar ook over eenzaamheid. De beroezende samensmelting van huid op huid is geen garantie voor een geestelijke alliantie. Bovendien is Peek de gedroomde exponent van de zo vaak gepredikte aflossing van de wacht in de Nederlandse letteren.

Peter Terrin, Monte Carlo (De Bezige Bij)

Scherpzinnig kleinood

Met zijn loepzuivere formule 1-roman Monte Carlo blijkt Peter Terrin (46) de enige overblijvende Vlaamse auteur op de shortlist. Oké, literatuur is geen paardenwedrace tussen Vlaanderen en Nederland. Maar toch is dit een schamele balans. Ook op de longlist was de Vlaamse literatuur opvallend bescheiden aanwezig. Enkel Ivo Victoria verzilverde er met Dieven van vuur een plek.

Monte Carlo heeft niet de envergure van Post mortem, waarmee Terrin in 2012 de AKO Literatuurprijs op zijn conto schreef. Toch is deze shortlistnominatie meer dan gerechtvaardigd. Centraal in Monte Carlo staat Lotus-automonteur Jack Preston. Bij de start van de formule 1-race in Monaco, in mei 1968, redt hij de Amerikaanse filmster Deedee van een gewisse dood. Maar het is niet hij die de honneurs opstrijkt, wel Deedees lijfwacht.

Prestons hevige verlangen naar erkenning brengt hem in een soort waanwereld. "Monte Carlo is een scherpzinnige studie geworden van wat beroemdheid en teleurstelling met een mens doen, en dit geformuleerd in een strakke, melodieuze stijl waarbij over ieder woord nagedacht lijkt te zijn", meldt de jury.

Terrins kansen zijn ditmaal niet huizenhoog. Temeer omdat deze fijnzinnig gecomponeerde roman veeleer oogt als een stevige novelle. En het bijna elegische slotakkoord - met de maanlanding, de blik naar de hemel en de stap naar onsterfelijkheid - kan de jury enigszins in verwarring brengen. Het is een allusie op Terrins eigen tocht naar zijn geloof, nadat zijn dochtertje een herseninfarct had overleefd.

Kees 't Hart, Teatro Olimpico (Querido)

Onvervalste satire

Slapstick op de Libris-shortlist? Een courant verschijnsel is het niet. Maar met Teatro Olimpico vallen vrolijke leesuren te beleven. Niet voor wie gebrand is op de bulderlach. Wél voor wie houdt van spitsvondige situatiehumor over een paar onhandige jongens die voortdurend in de luren worden gelegd.

't Hart vertelt de calamiteiten van een theatergezelschap. Met hun voorstelling Rousseau beproeven ze tevergeefs hun geluk in Italië. Hun droom om in het beroemde Teatro Olimpico in Vicenza te spelen wordt op allerlei manieren gedwarsboomd. "Alles gaat mis en de lezer ziet het aankomen, maar dat verhindert niet dat het boek een meeslepende pageturner is. Teatro Olimpico kan gelezen worden als een geslaagde satire over de bureaucratie van het hedendaags subsidiestelsel", meldt de jury.

Kees 't Hart (69) - ook actief als criticus bij De Groene Amsterdammer - is een van die bijzondere Nederlandse auteurs die bij ons amper potten breken. Ondanks een verrassend en intrigerend oeuvre, denk maar aan De revue en Hotel Vertigo. Toch is deze roman wellicht te luchtig om een Libris te verantwoorden. 't Hart is de absolute outsider. Maar is een outsider soms niet even kansrijk als een favoriet? Er bestaan geen zekerheden in het literaire prijzencircus.

Nin~a Weijers, De consequenties (Atlas/Contact)

Debuut met body

Met een Anton Wachterprijs en de Lezersprijs van de Gouden Boekenuil in portefeuille kan het voor de Nederlandse debutante Niña Weijers (27) eigenlijk al niet meer stuk. Om maar te zwijgen van de warmhartige ontvangst van De consequenties door de verzamelde literaire kritiek en de 10.000 verkochte exemplaren.

Haar fascinerende hoofdpersonage, de performancekunstenares Minnie Panis, maakt van de werkelijkheid een gevaarlijk laboratorium, enigszins verwant aan de exploten van de Franse Sophie Calle. Ook zij tast de grenzen af tussen leven en kunst, privacy en openbaarheid. "De roman is doorspekt met discussies over moderne kunst die goed te verteren zijn door de ironiserende en kritische toon", meldt het juryverslag droogweg. Belangrijker is volgende opmerking: "Het viel de jury op hoeveel jonge, vrouwelijke debutanten het voorbije jaar heeft opgeleverd die niet alleen qua kwantiteit, maar ook qua literaire kwaliteit menig mannelijke vakgenoot ver achter zich lieten."

De Libris onder voorzitterschap van Rijksmuseum-directeur Wim Pijbes maakt er dit jaar een literaire strijd der seksen van. Op de longlist stonden opvallend veel aanstormende vrouwelijke auteurs: Bregje Hofstede, Naomi Rebekka Boekwijt, Caroline Trujillo, Maartje Wortel en Hanna Bervoets. En Esther Gerritsen haalde de shortlist. Als de jury consequent is met haar eigen bevindingen, gunt ze dus wellicht een schrijfster de 50.000 euro.

Dan komt Niña Weijers uitdrukkelijk in beeld, zeker omdat haar roman veel meer body heeft dan Roxy van Esther Gerritsen. Zo zou Weijers de eerste vrouwelijke winnaar sinds 2008 zijn. Maar wie het palmares van de Libris overschouwt, merkt dat een debutant zelden lauwerkransen omhangen krijgt. Piepkuiken Weijers houdt in het Amstel Hotel maar beter de voeten op de grond.

DIRK LEYMAN ■

Verberg tekst

ROMAN - Hoe zou prins Charles zich hebben gevoeld toen zijn vrouw verongelukte met haar minnaar? Blamage was zijn deel, terwijl zij werd bejubeld.

In de nieuwe roman van Esther Gerritsen gebeurt iets soortgelijks. Gerritsen maakte in Nederland faam met romans over verantwoordelijkheid voor je naasten: hoe groot is die? Haar boeken staan geregeld op de shortlist van de AKO en de Libris, en met De kleine miezerige god haalde Gerritsen de longlist van de Gouden Uil.

Vaak gaan haar verhalen over het afwenden van de dood, of er lijdzaam op wachten. Dat levert een laconieke houding op, die louter een maskerade is van onmacht. In zoverre is Roxy weer een typisch Gerritsen-boek, maar tegelijk lijkt de stijl uitgepuurder en schrijft Gerritsen realistischer dan ooit over een kleine, relatief onschuldige ontsporing. Haar hoofdpersoon is standvastig en tegelijk vertwijfeld. Is ze een goede moeder, een goede weduwe, een goede dochter? Kan ze de verantwoordelijkheid van een eigen leven aan?

Roxy "heeft altijd geweten dat ze iets heeft overgeslagen, een binnenweg heeft genomen naar de volwassenheid". Ze is een 27-jarige schrijfster en moeder die sociaal wat bang is uitgevallen. Na twee zinnen zegt ze al iets verkeerds. Ze verschanst zich daarom het liefst in haar zolderkamertje, om dagen te boetseren op een alinea. Haar dertig jaar oudere man is een succesvol en flamboyant filmproducer. Hij heeft een assistente en een oppas voor zijn papa-dagen. Maar nu is hij aangereden, naakt in de auto op de vluchtstrook gevonden, verstrengeld met zijn stagiaire.

Hoe overwint Roxy deze blamage? Door er een grotere blamage op te stapelen? Roxy durft haar ouders - haar vader is een trucker en haar moeder een alcoholist - haast niet te vertellen over de dood van haar man. Haar driejarige dochtertje vormt een gewillig schild, dat ze tussen zichzelf en de wereld plaatst. Evengoed kan ze haar moederschap als een te zware boodschappentas loslaten en duikt ze het bed in met sinistere figuren. Maar als ze niet als een kind tot de orde wil worden geroepen, moet ze stoppen zich als een kind te gedragen, bijt ze zichzelf toe. Uiteindelijk zoekt ze een kinderlijk makkelijke tegenstander om om te leggen.

Beckett

Gerritsen zou Gerritsen niet zijn als ze haar hoofdpersoon geen herkansing gunde (iedereen maakt stomme fouten), maar of Roxy slaagt, valt buiten het verhaal. Daarmee daagt Gerritsen de lezer uit.

Bijna achteloos plaatst ze richtingaanwijzers die ons allen aangaan. Zoals dat geluk pas echt betekenis krijgt als het te delen valt en dat in één moment - ontwaken naast je lachende dochtertje - de zin van een heel leven kan schuilen. Want al lijkt Roxy kil, tussen de regels is ze aandoenlijk en aangeslagen. Ze verbergt het, waardoor zelfs een doodswens niet meer is dan een lastige vlieg om plat te slaan.

Er staan zinnen in steen gebeiteld: "Roxy zoekt nieuwe woorden, maar haar jeugd is allang een boek geworden dat ze navertelt." Gerritsen weet daarmee de angstaanjagende precisie en donkerte van iemand als Samuel Beckett te vangen. Als dat geen nominatie voor de AKO of Libris oplevert, eet ik mijn hoed op.

Esther Gerritsen, Roxy, De Geus, 170 p., 18,95 euro.

FLEUR SPEET ■

Verberg tekst

Nachtelijk bezoek van twee agenten bombardeert Roxy tot een weduwe van 27. Of erger: een bedrogen weduwe van 27. Haar man Arthur, 57 en succesvol producer, werd in zijn auto aangereden op de pechstrook. Naakt. Tussen de benen van zijn piepjonge stagiaire. Er rest een te duur huis, een dochter van drie en een auto die ze lelijk vindt - de mooie werd schroot.

Esther Gerritsen werpt haar hoofdpersonage in een openingsscène die al verwarrend zou zijn voor mensen met een normale emotionele huishouding, maar Roxy is niet helemaal normaal. Ze is zo goed als emotieloos. Ze leerde functioneren in alledaagse situaties, 'ze weet wat men normaal vindt', maar het blijft een spel.

Roxy is een schrijfster. Althans, ze was een schrijfster toen ze Arthur ontmoette. Ze was pas zeventien toen ze haar debuut schreef, met in de hoofdrollen haar vader trucker en haar moede alcoholiste. Het succes van dat boek was de gedroomde uitweg: ze ontmoet de dertig jaar oudere Arthur op het podium van een talkshow, loopt zonder omkijken haar marginale jeugd uit en trekt bij hem in. Tien jaar later heeft ze weinig om op terug te kijken. Ze wist zichzelf uit en heeft liever dat wat ze ondertussen publiceerde niet gelezen wordt.

Dankzij Arthur kon Roxy zich jarenlang in een cocon wikkelen. 'Ze wilde nergens anders meer zijn dan daar op die perfect gestylede zolder, ver van de begane grond. Het harde, boze kind dat ze was, was ingestopt in een groot, zacht bed, ze werd er met het jaar zachter maar ook banger. Langzaamaan vreesde ze dat dit de enige veilige plek op aarde was.' Ze kwam de deur niet uit, tenzij ze dat wilde en zelf binnenshuis vluchtte ze voor de realiteit. Op dagen dat Arthur een oppas regelde voor Louise sloot ze zich op in haar schrijfkamer en had ze geen kind.

Nu haar poortwachter verongelukte, heeft ze geen keus: ze moet naar buiten. 'Niet meedoen, haar favoriete keuze op velerlei gebied, is geen optie meer.' En dat naar buiten stappen doet ze dan maar meteen voluit. Vlak na de begrafenis laadt ze Arthurs SUV vol met koffers, dochter Louise, Arthurs assistente Jane en babysit Feike. Terwijl haar ordinaire ouders op het chique huis passen, begint ze aan slingertocht naar het Zuiden. Overdag wordt er gereden, gegekt met Louise en geluncht met (te veel) wijn. 's Avonds brengen hotelbars mannen die alleen interessant blijken in combinatie met dimlicht en alcohol. Maar dat vluchten kan niet blijven duren. De realiteit wacht.

Schrijfster

Romans over schrijvers hebben iets vreemds. Iets uitdagends datRoxy in de verf zet: kijk, ik ben ook een boek, geschreven door een schrijver. Dat maakt lezers extra alert voor hoe een schrijver zijn materie kneedt. Maar hier werd niet zo goed gekneed. Er zitten woorden in de weg, zinnen waarover je struikelt. Naast de occasionele mooie of grappige zin, vallen vooral vreemde eenden op. Tussen simpele passages springen rare doordenkers uit als: 'De indringers zijn in een onbevattelijk tempo haar verlaters geworden.' Lees: het bezoek van de agenten, die ze met tegenzin binnenliet, zou een welkome afleiding zijn. Een mijmerend poëtische toon kan uiteraard in een rouwroman, maar past niet in de rij tussen meer prozaïsche zinnen als 'Ze had niet moeten liegen over de oppas, ze had niet zo flauw moeten doen over dat boek' en 'Er ligt een kaartje op tafel'.

Het minste wat je mag verwachten van een roman over een rouwende vrouw met autistische trekjes, is wat inzicht in de maalstroom van haar gedachten, maarRoxy blijft steken in het anekdotische. Gerritsen gebruikt haar personage-met-een-hoek-af vooral als aanleiding voor absurde voorvallen en uitspattingen, maar doet verder weinig met de ontbrekende hoek. Een gemiste kans.

Sofie Gielis

ESTHER GERRITSEN

Roxy.

De Geus, Breda, 214 blz., 18,95 ? (e-boek 14,99 ?).

¨¨èèè

Verberg tekst

Roxy (27) wordt door de dood van haar man én diens minnares plotseling uit haar angstige, geïsoleerde en beschermde leven getrokken. De onvolwassen vrouw moet zien te overleven, maar wil ook wraak voor de schaamte die ze voelt. Ze vlucht in seks en gaat met haar dochtertje en het vrouwelijk personeel van haar man op vakantie. Deze roadtrip eindigt in een drama. De Nederlandse schrijfster (1972) weet Roxy's binnenwereld, haar observaties en het gedrag dat ze daarop afstemt goed en beklemmend neer te zetten, hoewel ook humor niet ontbreekt. Sterke dialogen geven de vervreemding goed weer. Voor er sprake kan zijn van verwerking en kiezen voor het moederschap is er nog het afscheid van het ouderlijk huis, waar verwaarlozing ook voor gekwetstheid zorgde. Deze goed ontvangen roman van de schrijfster, columniste en toneelschrijfster is een goede opvolger van 'Dorst' en 'Superduif', beide genomineerd voor de Libris Literatuurprijs. Dit jaar ontving de auteur ook de Frans Kellendonkprijs voor literatuur over existentiële problematiek. Normale druk. Verberg tekst