Gerrit, de vader van Max, is al een hele tijd depressief. Hij komt nog amper de zetel uit, en als hij het doet, heeft hij moeite om zichzelf overeind te houden. En dus kruipt hij omdat hij dorst heeft over de keukenvloer naar de koelkast, terwijl zijn vrouw Johanna aan de keukentafel ijzig toekijkt en de negenjarige Max vanaf de drempel het schouwspel gadeslaat, onder de indruk van de spanning die in de lucht hangt. Want niet veel later zal Gerrit van de trap vallen en sterven. Je bent nog maar een paar pagina’s ver in Esther Gerritsens nieuwe roman De terugkeer en van ontsnappen is al geen sprake meer. De schrijfster heeft je bij je nekvel.

Eenentwintig jaar later keert Johanna terug van Ibiza, waar ze bij haar vriend Frans woonde tot hij haar het huis uit zette omdat haar alzheimer te erg werd. ‘Het is de broer van Frans, ’ troost de verwarde vrouw zichzelf, ‘want Frans zou zoiets nooit doen.’ Zo belandt ze weer thuis, waar ze opgevangen wordt door Max, zijn vijf jaar jongere zus Jennie en Ed, de broer van Gerrit die volgens menigeen altijd een oogje heeft gehad op Johanna. Voor Max – iemand die struiken niet snoeit om ze te veranderen maar wel om ze min of meer hetzelfde te houden, zoals Gerritsen hem fijn typeert – is die terugkeer als het openen van een al lang gesloten graf. Voor Jennie, die al haar hele leven met een schuldcomplex kampt omdat ze als vijfjarige blij was dat haar vader eindelijk dood was en zij voortaan wat aandacht zou krijgen, is dat het moment om met het verleden in het reine te komen. Ook voor haar moet er een graf open, en wel dat van haar vader, omdat ze vermoedt dat hij niet zomaar van de trap is gevallen.

Hoe de vork precies aan de steel zit, is de minste van Gerritsens bekommernissen. Wat haar interesseert, is de relatie tussen Gerrits nabestaanden en hoe zij met het verleden omgaan. In zijn onderkoelde en soms cynische directheid toont De terugkeer enige verwantschap met het werk van Arnon Grunberg, alleen schrijft Gerritsen veel scherper en bondiger en weet ze stukken dieper door te dringen in de ziel van haar personages.

*****

De Geus, 183 blz., € 22,50.

Verberg tekst

Twintig jaar geleden koos Gerrit voor de dood als uitweg uit zijn depressies. Hij liet zijn vrouw en twee jonge kinderen achter. Nu zit dochter Jennie met vragen en herinneringen. Ze gelooft niet dat haar vader zelfmoord pleegde. Zoon Max leeft met een onderdrukt trauma over het leven met een depressieve vader, zijn dood en de zorg voor hun moeder. Het gewroet van zijn zus haalt zijn leven overhoop. Ondertussen begint moeder te dementeren en wil Jennie haast maken om nog antwoorden te krijgen. Vader Gerrit kijkt toe en vindt er zelf ook wat van, maar niemand, behalve de lezer, hoort hem. Prachtig geconstrueerde roman over verlies, trauma en wat depressie en de dood doen met een gezin. Met soms bijna staccato geschreven situaties en gedachten wordt het gezin beschreven. Het laat zien hoe herinneringen door de tijd worden aangetast en hoe ieder gezinslid de gaten op eigen wijze invult. De overleden vader heeft ook een stem, wat zorgt voor een apart perspectief. Eerder werk van de schrijfster (1972) werd bekroond met de Frans Kellendonk-prijs en stond op de shortlist van de Libris-literatuurprijs. Verberg tekst

Nogal wat schrijvers hebben hun stokpaardjes, Mulisch had de Tweede Wereldoorlog, Hella Haasse schreef over de verbanden tussen alles en iedereen, A.F.Th van der Heijden schrijft over de expansie van tijd en verleden, Thomas Rosenboom over de mens die zichzelf overschat. Esther Gerritsen concentreert zich op spanningen in de familiekring.

Dat doet ze al heel wat romans lang en steeds weet ze toch weer nieuwe stof te vinden in familierelaties: verontrustend dode of zieke broers en zussen, frictie met (groot)ouders, moeizame verhoudingen, alles komt aan bod. Ze heeft een buitengewoon scherp oog voor de achterliggende motieven bij het handelen en denken van mensen en dat maakt dat haar romans vaak anatomische lessen zijn van misverstanden, onderliggende kwetsuren, afkeer jegens de ander. En omdat ze schijnbaar gewone families en gezinnen beschrijft, krijg je als lezer het gevoel dat ze het ook wel eens over jou en je diepere emoties kon hebben; haar boeken hebben bepaald een confronterend karakter en laten je nooit onberoerd.

In De terugkeer gaat het over de dood van een depressieve vader die het gezin jaren na dato nog in de greep houdt. De openingsscène pakt je direct bij de lurven, je weet nog niks maar ziet vader Gerrit over de vloer kruipen, terwijl zijn vrouw Johanna onverstoorbaar en zoon Max verbijsterd toekijkt: 'Op een hete zomerdag, eenentwintig jaar geleden, kroop de vader van Max, drieënzestig jaar oud, in zijn onderbroek naar de koelkast. Gerrit moest vijf meter overbruggen van de bank naar de woonkamer waarop hij had gelegen naar de open keuken toe. Hij bewoog niet graag.' Een hallucinant tafereeltje. Niet veel later is hij dood. Zelfmoord? Of heeft iemand hem een laatste zetje gegeven, is hij vermoord?

Tientallen jaren later wil dochter Jennie, die hem nauwelijks heeft gekend, het weten, terwijl de rest van de familie er liever het zwijgen toe doet. Daarin heeft het verhaal iets weg van Couperus' Van oude mensen de dingen die voorbijgaan, maar dan in een hedendaagse setting en ook veel harder, psychologischer.

Want dat is wat Esther Gerritsen in de grond doet, ze fileert de geestesgesteldheid van alle deelnemers, de moeder met haar Alzheimer die het zich misschien maar al te graag niet meer herinnert, de al te behulpzame broer van Gerrit Ed, die graag de schuld op zich neemt, Max die het verleden wil vergeten, Jennie die het juist wil oprakelen en zelfs het lijk van haar vader laat opgraven. Iedereen heeft zijn eigen belang dat hij ook op egocentrische wijze verdedigt; dat laatste is een van de naakte waarheden van Gerritsen, en het geldt ook voor de relatieve buitenstaanders, Max' vrouw Nora die haar man niet begrijpt maar wel wil sussen, Jennie's vriend Peter, begripsvol naar z'n ietwat hysterische vriendin toe. Wat je te zien krijgt, is een heel palet aan uiteenlopende reacties, emoties en vooral desillusies; Gerritsens boeken gaan in de grond over de frictie tussen wat je in het leven wilt en wat je krijgt, iets waar ieder mens mee te maken krijgt maar die zij op borende wijze ontleedt en verbeeldt.

'Eigenlijk is er niks aan de hand', zegt een van de personages op zeker moment om z'n eigen onrust te kalmeren, maar het is juist omgekeerd, eigenlijk is er voortdurend van alles aan de hand, vooral in het contact en de communicatie tussen mensen.

Intussen zit De terugkeer, net als andere boeken van Gerritsen, vol scherp geformuleerde wijsheid, zoals 'Wat helpt tegen schaamte is straf. Iets moet erger voelen dan de schaamte. Zoals je ondraaglijke jeuk kunt verdrijven door je huid stuk te krabben. Schaamte is jeuk in je hoofd.' Zo krabt Gerritsen gevoelens open.

Een van de sprekende personages in De terugkeer is vader Gerrit, die na zijn dood vanuit het hiernamaals neerkijkt op zijn familie. Het is een bovennatuurlijk element dat Gerritsen mijns inziens beter had kunnen weglaten. Ik snap wel waarom ze hem wilde opvoeren, de voorheen depressieve man kijkt na zijn dood opgelucht en onthecht neer op het gedoe, waardoor je al die verschillende emoties over de allang gepasseerde dood van Gerrit ook weer kunt relativeren: hij is eindelijk gelukkig. Maar ik vind zijn optreden toch niet helemaal geslaagd, omdat het enige afbreuk doet aan die borende blik van Gerritsen in de zielsgesteldheden van de aardse achtergeblevenen. Maar afgezien daarvan is De terugkeer een geslaagde roman, waarin geen eindjes aan elkaar worden geknoopt maar die de lezer achterlaat met het onrustige gevoel dat we het ook allemaal niet weten.

De Geus; 192 blz., € 22,50.

Verberg tekst