Vlak na de bevrijding kon Otto Frank niet voorzien dat het dagboek dat zijn jongste dochter Anne als 13- en 14-jarige had bijgehouden tussen 12 juni 1942 en 1 augustus 1944 het beroemdste boek uit de moderne Nederlandse literatuur zou worden.

Otto Frank, zijn gezin - moeder Edith en hun dochters Margot en Anne - en nog vier Joodse onderduikers hadden zich twee jaar en dertig dagen verscholen in het achterhuis van zijn kantoor aan de Prinsengracht 263 in Amsterdam. Hij was de enige die de oorlog overleefde.

In de zomer van 1945 kreeg hij in handen wat na de inval van de Sicherheitsdienst op 4 augustus 1944 verspreid over de vloer van het achterhuis was gevonden: een rood-wit geruit poëziealbum, een schriftje, een stapeltje losse vellen en een kasboek met 'Verhaaltjes en gebeurtenissen'.

Het moeten hartverscheurende uren zijn geweest, toen vader Otto zich terugtrok om de intiemste gedachten van zijn dode dochter te lezen. Uit de papieren selecteerde hij 'het wezenlijke' om aan zijn naasten te laten lezen. Bovendien probeerde hij uitgevers te interesseren voor het dagboek.

Niet in de laatste plaats omdat Anne op 11 mei 1944 aan haar imaginaire penvriendin Kitty had geschreven: 'Je weet allang dat m'n liefste wens is dat ik eenmaal journaliste en later een beroemd schrijfster zal worden.' En: 'Na de oorlog wil ik ieder geval een boek getiteld Het Achterhuis uitgeven.'

Otto Franks pogingen het dagboek te publiceren waren tevergeefs. Pas toen de historicus Jan Romein op 3 april 1946 in Het Parool schreef dat hij het typoscript niet had kunnen wegleggen en na lezing, 's nachts, verwonderd was dat het licht nog brandde, dat er nog brood en thee te krijgen was, dat hij geen vliegtuigen hoorde ronken en dat er geen soldatenlaarzen klonken op straat - pas toen meldde zich een uitgever.

Contact gaf Het Achterhuis uit in 1947. Het werd alom gunstig besproken. Jaap Meijer vond het dagboek aangrijpend, J. Presser noemde het 'een wonder' en volgens Jeanne van Schaik-Willing was Anne 'het symbool van haar soortgenoten, die door de Duitsers zijn vermoord'.

In Anne was een echte schrijver schuilgegaan die met inzicht, humor, eerlijkheid en brille haar dromen en gedachten had opgetekend, de spanningen tussen de onderduikers, de liefde voor haar vader, de lastige verhouding tot haar moeder, de sluimerende verliefdheid op de jonge onderduiker Peter en de wurgende angst voor ontdekking.

Zondagavond 9 april 1944: 'Stappen in huis, privé-kantoor, keuken, dan... onze trap, niemand ademde nu hoorbaar, acht harten bonkten, stappen op onze trap, dan gerammel aan de draaikast. Dit moment is onbeschrijflijk.'

Toch was het succes niet meteen overweldigend. Aan het eind van de jaren veertig wilden veel lezers de oorlog liever vergeten dan herinneren. Pas na de Engelse en Duitse vertaling, de toneelbewerking, verfilming en het succes in Amerika werd het dagboek van Anne Frank wereldberoemd. Inmiddels zijn er tientallen miljoenen exemplaren van het boek verkocht.

Anne Frank is uitgegroeid tot icoon van de Holocaust. Haar dagboek laat de mensen zien wat het betekent om vervolgd te worden om wie je bent, te moeten onderduiken en naar de ondergang te worden gevoerd. Want dát doet je nog altijd bij elke zin huiveren: dat je weet hoe het haar is vergaan ná het laatste woord dat ze schreef.

De onderduikers in het achterhuis werden verraden - door wie, daarover wordt nog altijd gespeculeerd. Na de overval op 4 augustus 1944 werden zij via Judendurchgangslager Westerbork gedeporteerd naar vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Daar werd moeder Edith op 6 januari 1945 vergast.

Anne en Margot werden in de herfst van 1944 op transport gezet naar Bergen-Belsen. De gevangenen in het overvolle kamp werden geteisterd door honger, kou, mishandeling en ziekte. Een paar maanden voor het eind van de oorlog, de exacte datum is onbekend, stierven beide uitgeteerde zusjes tijdens een tyfusepidemie.

Het dagboek van Anne Frank, een sprankelend Joods pubermeisje dat werd vermoord, maakt ten diepste duidelijk dat de mens nooit helemaal te vertrouwen is.

Verberg tekst

Een 13-jarig joods meisje schrijft in haar dagboek, dat ze Kitty noemt, zo'n 165 dagboekbrieven. Het dagboek begint iets eerder dan haar onderduiken met haar familie, dat op 9 juli 1942 begint. In de brieven worden alle kanten van het onderduiken belicht en zonder enkele schroom weergegeven. Alledaagse dingen zoals het eten, het slapen, de dagindeling, familierelaties worden besproken. Ook de gebeurtenissen in Amsterdam, in Nederland en de wereld worden van commentaar voorzien. Maar voor een groot deel is de schrijfster met zichzelf bezig, midden in de puberteit en dan in deze unieke omstandigheden. In een slotwoord wordt verteld hoe het met de familie Frank is afgelopen. Het originele handschrift van Anne is afgedrukt evenals een aantal zwart-wit foto's en een plattegrond. Deze editie is gebaseerd op de wetenschappelijke editie (1986); de oorspronkelijk door Otto Frank te openhartig geachte passages zijn toegevoegd; het taalgebruik van Anne is nu zoveel mogelijk gehandhaafd.

In de chaos op de grond lag een rood-witgeruit dagboekje. Twee jaar eerder had Anne het voor haar 13de verjaardag gekregen. Direct was ze begonnen te schrijven. "Ik zal hoop ik aan jou alles kunnen toevertrouwen, zoals ik nog aan niemand gekund heb, en ik hoop dat je een grote steun voor me zult zijn."

Een steun was het. Het dagboek ging een paar weken later mee naar het Achterhuis en was na een half jaar al vol. Maar Anne bleef verslag doen van haar leven in onderduik. In schriften, op doorslagpapier. Schrijven bracht wat afleiding en ontspanning. Schrijven was ook van zich afschrijven. De spanningen, de irritaties, de ruzies: alles wat er gebeurde, hoe negatief ook, kon altijd nog als inspiratie dienen als Anne aan haar tafeltje zat. 'Tenminste alweer iets voor mijn dagboek,' zou ze meermaals hebben gezegd.

Eind maart 1944 was daar die uitzending van Radio Oranje. Vanuit Londen riep minister Bolkestein luisteraars op om egodocumenten te bewaren die na de bevrijding licht konden werpen op de bezetting. Anne: "Natuurlijk stormden ze allemaal direct op mijn dagboek af. Stel je eens voor hoe interessant het zou zijn als ik een roman van het Achterhuis uit zou geven; aan de titel alleen zouden de mensen denken, dat het een detectiveroman was."

Anne begon haar dagboek te bewerken. Op gekleurde vellen maakte ze een nieuwe versie. Ze schaafde, liet fragmenten weg en vulde aan uit haar herinnering. In feite ging ze daarmee enigszins voorbij aan de bedoelingen van Bolkestein: hier werd van dagboekaantekeningen literatuur gemaakt. Anne's werk hoort niet alleen thuis op de plank met boeken over de Holocaust, maar is veel meer dan een oorlogsooggetuigenverslag.

De bewerking is geschreven in een volwassener stijl: Anne ontwikkelde zich in haar onderduiktijd als schrijfster. In het rood-wit geruite dagboek had ze zich gericht tot personages van haar favoriete auteur Cissy van Marxveldt - 'Beste Pien', 'Lieve Pop', 'Lieve Kitty'. Na verloop van tijd bleef alleen Kitty over en op het moment dat Anne ging herschrijven was Kitty zelf het dagboek geworden. Er is wel beargumenteerd dat wij als lezers allemaal Kitty zijn. Kitty is onbekend met het oorlogsverloop en de situatie in bezet Nederland, zodat Anne van alles inzichtelijk moet maken en buitenstaanders met literaire stijlmiddelen toelaat tot haar wereld.

Van alle onderduikers uit het Achterhuis overleefde alleen Otto de kampen. Na zijn terugkeer werkte hij Anne's beide dagboekversies om tot een derde editie, de uitgave die nu tot de best gelezen boeken ter wereld behoort. En dat terwijl hij er eerst maar niet in slaagde een uitgever te vinden. Nederland had genoeg van die oorlog, dacht uitgeefland.

Halverwege 1947 lagen dan toch de eerste exemplaren van 'Het Achterhuis' in de winkel. Dat was mede te danken aan een stukje over het belang van de dagboekbrieven, dat historicus Jan Romein schreef op de voorpagina van Het Parool, waarna uitgeverij Contact bij Otto aanklopte.

Romein: "Voor mij is in dit schijnbaar onbetekenende dagboek van een kind, in dit door een kinderstem gestamelde 'de profundis', alle afzichtelijkheid van het fascisme belichaamd, méér dan in alle processtukken van Neurenberg bij elkaar." Zijn vrouw Annie Romein-Verschoor in het voorwoord van de eerste druk: "Dit dagboek is zo zuiver, zo precies, zo zonder op- of omzien naar wie of wat ook, het ontwaken van een mensenziel getekend als we het maar zelden in het herinneringsbeeld, ook van de zeer groten, aantreffen."

Niemand had toen kunnen indenken dat Anne Frank en haar dagboek zo iconisch zouden worden. Maar de reden dat ze 75 jaar na haar dood in Bergen-Belsen zo beeldbepalend is geworden ligt al in deze zinnen besloten.

Verberg tekst